1. Odpowiedzialność wobec spółki
Przesłanki odpowiedzialności
Zgodnie z art. 293 i 483 KSH członkowie zarządu i rady nadzorczej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółki akcyjnej (art. 300125 KSH w przypadku PSA) odpowiadają wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu spółki, chyba że nie ponoszą winy. Konieczną przesłanką odpowiedzialności osób wchodzących w skład wymienionych organów jest zatem bezprawność ich działania. Odpowiedzialność ta obejmuje zarówno wyrządzoną spółce szkodę, jak i utracone przez spółkę korzyści (tak np. wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 19.11.2020 r., I AGa 67/20, Legalis). Nie ma także znaczenia, to czy członek organu wyrządza szkodę poprzez swoje działanie, jak i zaniechanie.
Warto wspomnieć, że w judykaturze wykrystalizowało się stanowisko, zgodnie z którym przesłankami odpowiedzialności odszkodowawczej członka zarządu bądź rady nadzorczej spółki są: niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków (sprawowania zarządu lub nadzoru), szkoda, związek przyczynowy między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem obowiązków a szkodą oraz zawinienie niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków. Spółka powinna udowodnić szkodę i niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków, a na członku zarządu spoczywa ciężar dowodu braku winy, czyli dołożenia należytej staranności przy wykonywaniu swych obowiązków. Taki pogląd znajduje odzwierciedlenie w tezie wyroku Sądu Najwyższego z 24.6.2015 r. (II CSK 554/14, Legalis).
Zgodnie z brzmieniem przywołanych na wstępie przepisów członek zarządu czy rady nadzorczej powinien przy wykonywaniu swoich obowiązków dołożyć staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności. Staranność ta musi być zatem wyższa niż można byłoby jej wymagać od przeciętnej dorosłej osoby, a co się z tym wiąże członkowie organu nie mogę się uchylić od odpowiedzialności z uwagi chociażby na podział kompetencji w spółce.
Jeżeli spółka składa się z dwóch członków zarządu, z którym jeden odpowiada za kwestie techniczne w spółce, a drugi wyłącznie za finansowe to pierwszy z nich nie może być wolny od odpowiedzialności z tego względu, że nie był mu znany np. stan finansów spółki. Podobnie członek organu nie będzie mógł się uwolnić od odpowiedzialności poprzez wykazanie, że do wyrządzenia szkody doszło na skutek przestrzegania przez niego poleceń czy instrukcji ze strony wspólników spółki.
Odpowiedzialność wieloosobowych organów ma charakter solidarny.
Może się również zdarzyć tak, że członek zarządu będzie jednocześnie pracownikiem spółki i w przypadku wyrządzenia szkody w grę będzie wchodzić jego odpowiedzialność jako członka zarządu i jako pracownika. Nie ma sporu co do tego, że odpowiedzialność korporacyjna i pracownicza istnieją niezależnie od siebie, a wybór reżimu odpowiedzialności zależy od kwalifikacji danego roszczenia. W takiej sytuacji od wyboru spółki będzie zatem należało oparcie roszczenie o powołane przepisy bądź przepisy Kodeksu pracy.
Nowelizacja prawa
Z chwilą wejścia w życie nowelizacji KSH, czyli od 13.10.2022 r. do cytowanych przepisów (dot. spółki z o.o. i SA) został dodany kolejny paragraf, który łagodzi odpowiedzialność członków organu. Przepisy wskazują bowiem, że członek zarządu, rady nadzorczej oraz likwidator nie narusza obowiązku dołożenia staranności wynikającej z zawodowego charakteru swojej działalności, jeżeli postępując w sposób lojalny wobec spółki, działa w granicach uzasadnionego ryzyka gospodarczego, w tym na podstawie informacji, analiz i opinii, które powinny być w danych okolicznościach uwzględnione przy dokonywaniu starannej oceny, co ma chronić te osoby przed odpowiedzialnością w zakresie skutków podjętych decyzji, które w świetle dostępnych na moment podjęcia decyzji wskazań i rekomendacji wydawały się być uzasadnione, ale w rezultacie okazały się być zupełnie nietrafione.
2. Odpowiedzialność za fałszywe oświadczenia
Art. 291 KSH (odpowiednio także art. 300123 i 479 KSH) stanowi o odpowiedzialności członka zarządu spółki za podanie fałszywych danych w oświadczeniu o pełnym pokryciu kapitału zakładowego. Stosowanie do art. 167 § 1 KSH do zgłoszenia spółki należy dołączyć m.in. oświadczenie wszystkich członków zarządu, że wkłady zostały wniesione w całości przez wszystkich wspólników. Art. 262 § 2 KSH zawiera analogiczne zobowiązanie w odniesieniu do zgłoszenia podwyższenia kapitału zakładowego. Jeżeli zatem oświadczenia te będę fałszywe, co będzie wynikiem celowości działania członków zarządu bądź ich niedbalstwa, aktualizować się będzie odpowiedzialność na kanwie omawianego przepisu. Odpowiedzialność ta nie zmaterializuje się zaś wówczas gdy oświadczenie o pokryciu kapitału zakładowego zostanie złożone w innych celach niż dla potrzeb postępowania rejestrowego w KRS.
Członek zarządu poniesie odpowiedzialność niezależnie od tego, czy wierzyciel spółki poniósł w ogóle szkodę na skutek podania fałszywych danych.
Odpowiedzialność ta nie ma charakteru odpowiedzialności odszkodowawczej. Odpowiedzialność członków zarządu jest w tym przypadku solidarna ze spółką i czasowa. Uwalniają się oni od tej odpowiedzialności po upływie trzech lat od dnia zarejestrowania spółki lub zarejestrowania podwyższenia kapitału zakładowego.
3. Odpowiedzialność wobec wierzycieli
Bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce
Art. 299 KSH przewiduje odpowiedzialność członków zarządu spółki za jej zobowiązania w sytuacji, gdy ich egzekucja okaże się bezskuteczna. Odpowiedzialność ta jest odpowiedzialnością osobistą, subsydiarną wobec spółki, tzn. zależną od bezskuteczności egzekucji z majątku spółki. Jej przesłanką jest bezskuteczność egzekucji przeciwko spółce, przy czym wykazanie bezskuteczności egzekucji może nastąpić na podstawie każdego dowodu, z którego wynika, że spółka nie ma majątku pozwalającego na zaspokojenie wierzyciela a więc np. niewyjawienie majątku w specjalnie dla tego celu przewidzianym postępowaniu. Co więcej, wierzyciel nie ma obowiązku prowadzenia egzekucji ze wszystkich możliwych składników majątku spółki.
Możliwości uwolnienia się od odpowiedzialności
W praktyce postępowania wierzycieli na tej podstawie mają miejsce bardzo często, a pozwanym członkom zarządu trudno jest się od tej odpowiedzialności uwolnić. Jest to możliwe wówczas, gdy pozwany wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym samym czasie wydano postanowienie o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo o zatwierdzeniu układu w postępowaniu w przedmiocie zatwierdzenia układu, albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło nie z jego winy, albo że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewydania postanowienia o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego albo niezatwierdzenia układu w przedmiocie zatwierdzenia układu wierzyciel nie poniósł szkody. Ponadto odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w czasie, gdy prowadzona jest egzekucja przez zarząd przymusowy albo przez sprzedaż przedsiębiorstwa, na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, jeżeli obowiązek złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości powstał w czasie prowadzenia egzekucji.
Warto podkreślić, że samo tylko złożenie wniosku np. o upadłość nie uwalnia od odpowiedzialności, albowiem musi to nastąpić we właściwym czasie tj. 30 dni od dnia wystąpienia przesłanek tej odpowiedzialności.
Trudno będzie natomiast wykazać brak winy członka zarządu w niezłożeniu wniosku. Będą to dość odosobnione przypadki (ponieważ do oceny działań tych osób należy stosować podwyższony miernik staranności) takie jak np. ciężka lub nagła choroba, która uniemożliwia złożenie wniosku. Jeżeli chodzi o brak szkody po stronie wierzyciela to członek zarządu może wykazywać np. że wierzyciel nie uzyskałby w postępowaniu upadłościowym zaspokojenia poprzez odwołanie się do stanu majątkowego spółki istniejącego w czasie właściwym dla zgłoszenia upadłości i kolejności zaspokajania się z masy upadłości. Podobna regulacja została zawarta w art. 300132 KSH w odniesieniu do prostej spółki akcyjnej. W przepisach dotyczących spółki akcyjnej nie ma odpowiednika omawianego przepisu, a wierzyciel mógłby próbować dochodzić swoich roszczeń na podstawie art. 490 KSH.
4. Odpowiedzialność na zasadach ogólnych
Art. 300 KSH w odniesieniu do członków organów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, art. 490 KSH w przypadku spółek akcyjnych oraz art. 300134 KSH w odniesieniu do prostej spółki akcyjnej przewidują odpowiedzialność członków zarządu i rad nadzorczych wobec wspólników/akcjonariuszy i osób trzecich na zasadach ogólnych za szkody tym osobom wyrządzone. Na podstawie tych przepisów swoich roszczeń nie może względem członków organów dochodzić sama spółka.
Trzeba podkreślić, iż przepisy te nie stanowią samodzielnej podstawy dochodzenia roszczeń i należy je wiązać z regulacjami KC. Najczęściej będzie to odpowiedzialność deliktowa przewidziana art. 415 KC, wydaje się, że rzadziej odpowiedzialność kontraktowa na podstawie art. 471 KC bądź odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, tj. na podstawie art. 405 i nast. KC. Przykładowo na tej podstawie wspólnicy mogą dochodzić wyrządzonej im szkody wskutek wadliwych decyzji skutkujących upadłością spółki, a tym samym utraty wartości przysługującym ich udziałów/akcji (patrz: wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 12.4.2011 r., I ACa 719/10, Legalis).
5. Odpowiedzialność karna członków zarządu
Tytuł V KSH zawiera szereg przepisów penalizujących zachowania członków zarządów spółek. Będą to czyny takie jak:
- niezgłoszenie wniosku o upadłość spółki pomimo powstania warunków uzasadniających jego złożenie,
- dopuszczenie do nabycia przez spółkę handlową własnych udziałów lub akcji albo brania ich w zastaw (karalność nie będzie miała miejsca w przypadkach działania w realiach art. 200 i 362 oraz art. 515 i 541 § 5 KSH),
- wadliwe oznaczanie pism spółki (nie podawanie firmy spółki, jej siedziby i adresu, oznaczenia sądu rejestrowego, w którym przechowywana jest dokumentacja spółki oraz numer, pod którym spółka jest wpisana do rejestru, numeru NIP czy wysokości kapitały zakładowego).
Poza tym ustawodawca w art. 594 § 1 KSH przewiduje odpowiedzialność członka zarządu, który, wbrew obowiązkowi:
- dopuszcza do tego, że określonych czynności nie wykonuje zarząd jako organ spółki (nie składa listy wspólników, nie prowadzi księgi udziałów lub księgi akcyjnej, nie zwołuje zgromadzenia wspólników),
- dopuszcza do wydania przez spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością dokumentów imiennych, na okaziciela lub na zlecenie na udziały lub prawa do zysków w tym podmiocie prawa handlowego bądź popełnia inne wymienione tam czyny.
