Gospodarka o obiegu zamkniętym to model gospodarczy, którego celem jest rozłączenie wzrostu gospodarczego od konsumpcji skończonych zasobów. Jest to korzystne dla organizacji nie tylko ze względu na możliwość podniesienia wartości ich produktów, lecz także ze względu na zarządzanie ryzykiem wiążącym się ze zmianami klimatycznymi. Oprócz tego zastosowanie wskaźników cyrkularności pozwala organizacjom ocenić, czy i w jakim stopniu są przygotowane na zmianę swojego modelu biznesowego na cyrkularny.
Poniżej przedstawione zostaną najważniejsze akty prawne odnoszące do się do GOZ w kontekście zmian klimatycznych.
Gospodarka o obiegu zamkniętym – co oznacza
Gospodarka cyrkularna bazuje na jak najdłuższym:
- współdzieleniu,
- naprawianiu,
- ponownym wykorzystywaniu i
- recyklingu
– produktów i materiałów. Dzięki maksymalnemu wydłużeniu użyteczności produktów taki model wspiera ograniczanie ilości odpadów do minimum.
Przejście na GOZ wiąże się z mniejszym użyciem zasobów naturalnych, ponieważ materiały są poddawane recyklingowi i wracają do cyklu produkcyjnego. Skutkuje to mniejszą produkcją, a w efekcie zmniejszeniem emisji gazów cieplarnianych, co ma pozytywny wpływ na klimat. Warto dodać, że szacuje się, że do 2030 r. w UE 25% materiałów będzie musiało pochodzić z recyklingu (rozporządzenie o surowcach krytycznych). Ponadto zgodnie z modelem GOZ produkty są trwałe i energooszczędne i bardziej nadają się do recyklingu i naprawy oraz ponownego użycia.
Unijne prawo określa wymogi dotyczące zrównoważonego rozwoju wszystkich produktów w całym okresie ich przydatności. Przewiduje też zachęty dla producentów i konsumentów do naprawiania towarów zamiast pozbywania się ich bezpośrednio po użyciu.
Działania na rzecz GOZ
Pierwsze działania UE podjęła w 2015 r. przyjmując plan działania GOZ („Zamknięcie obiegu – plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym”). W efekcie wprowadzono zmiany w regulacjach dotyczących sektorów odpadów, opakowań, ekoprojektowania, rozszerzonej odpowiedzialności producentów (ROP), tworzyw sztucznych. W 2016 r. przyjęto także plan działania odnoszący się do ekoprojektowania, a w 2019 r. przyjęto pakiet zmian dyrektyw dotyczących ekoprojektu. Dyrektywy określają nowe wymagania dla wielu produktów, m.in. pralek, zmywarek, lodówek. Wymagania odnoszą się do ich efektywności energetycznej, materiałów wykorzystywanych do produkcji, trwałości produktów i możliwości ich naprawy (dostępność części zamiennych wraz z instrukcją wymiany).
Z kolei w 2018 r. przyjęto zmiany w dyrektywach odpadowych. Wprowadziły one ograniczenia możliwości składowania odpadów, zbiórkę dodatkowych frakcji odpadów komunalnych oraz wyznaczyły cele poziomów recyklingu dla poszczególnych frakcji.
Już w 2019 r. przedstawiono Europejską strategię na rzecz tworzyw sztucznych w GOZ. Przyjęto również dyrektywę plastikową (ang. SUP – Single Use Plastic), która jest jednym z najważniejszych kroków podjętych przez UE na rzecz ograniczenia użycia produktów jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych. Celem dyrektywy jest m.in. zamknięcie obiegu plastiku poprzez podniesienie poziomów i jakości recyklingu. Dyrektywa SUP propaguje podejście wspomagające GOZ, które dają pierwszeństwo zrównoważonym i nietoksycznym produktom wielokrotnego użytku i systemom ponownego użycia, zamiast produktom jednorazowego użytku.
Europejski Zielony Ład
W grudniu 2019 r. UE ogłosiła Europejski Zielony Ład – nową strategię gospodarczą do 2050 r. Strategia ta jest nierozerwalnie związana z celami GOZ. Zielony Ład zakłada, że do 2050 r. gospodarka UE będzie neutralna dla klimatu i zasobooszczędna. Aby osiągnąć zakładane cele, ma stać się cyrkularna, czysta, a jednocześnie dochodowa i innowacyjna. Zielony Ład ma wspierać przekształcenie UE w sprawiedliwe i dostatnie społeczeństwo o nowoczesnej i konkurencyjnej gospodarce. Pakiet obejmuje inicjatywy w szeregu ściśle powiązanych ze sobą obszarów, np. w dziedzinie klimatu, środowiska, energii, transportu, przemysłu, rolnictwa oraz zrównoważonego finansowania.
Zielony Ład wprowadza zmiany w 6 obszarach:
- Czysta energia.
- Zrównoważony przemysł.
- Budowa i renowacja.
- Zrównoważona mobilność.
- Różnorodność biologiczna.
- Od pola do stołu.
- Eliminowanie zanieczyszczeń.
W tym miejscu warto wymienić inicjatywy odnoszące się do GOZ.
„Gotowi na 55” (Fit for 55)
Pakiet „Gotowi na 55” ma przełożyć ambicje klimatyczne Zielonego Ładu na konkretne przepisy. Jest to zestaw propozycji mających zmienić przepisy klimatyczne, energetyczne i transportowe oraz wprowadzić nowe, tak aby prawo UE było adekwatne do jej celów klimatycznych. Pakiet ma umożliwić spójną i wyważoną realizację unijnych celów klimatycznych oraz:
- zapewnić sprawiedliwy społecznie charakter transformacji,
- utrzymać i zwiększyć innowacyjność i konkurencyjność unijnego przemysłu, a równocześnie zagwarantować równość szans względem podmiotów gospodarczych z państw trzecich,
- umocnić pozycję UE jako lidera globalnej walki ze zmianą klimatu.
Europejskie prawo klimatyczne
Rozporządzenie o europejskim prawie klimatycznym przekształca ambicje dotyczące osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 r. w zobowiązanie prawne dla UE. Na mocy prawa klimatycznego, UE i jej państwa członkowskie zobowiązały się do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych o co najmniej 55% do 2030 r. w porównaniu z poziomami z 1990 r. Najważniejsze działania przewidziane w rozporządzeniu to:
- określenie tempa redukcji emisji do 2050 r., aby zapewnić przewidywalność przedsiębiorstwom, zainteresowanym stronom i obywatelom,
- opracowanie systemu monitorowania i raportowania postępów w realizacji celu,
- zapewnienie racjonalnej kosztowo i sprawiedliwej społecznie transformacji ekologicznej.
Wstępne porozumienie osiągnięte z Parlamentem Europejskim w kwietniu 2021 r. zostało zatwierdzone przez Radę w maju 2021 r. Rozporządzenie weszło w życie.
Przystosowanie do zmiany klimatu
W czerwcu 2021 r. przyjęto konkluzje o zatwierdzeniu nowej strategii UE w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. Zgodnie ze Strategią, społeczeństwo UE ma do 2050 r. stać się odporne na zmianę klimatu i w pełni przystosowane do jej nieuniknionych skutków. Środki określone w strategii obejmują:
- lepsze gromadzenie i wymianę danych, tak by wiedza o skutkach zmiany klimatu była bardziej dostępna i lepiej rozpowszechniania,
- rozwiązania oparte na zasobach przyrody, pomagające budować odporność klimatyczną i chronić ekosystemy,
- uwzględnienie adaptacji klimatycznej w polityce makrofiskalnej.
Ponadto konkluzje zawierają wskazówki polityczne dla Komisji odnośnie realizacji strategii. Rada przyjęła konkluzje w marcu 2022 r. Zaapelowała w nich o dostosowanie działań w zakresie ochrony ludności do ekstremalnych zjawisk pogodowych wynikających ze zmiany klimatu. W odniesieniu do dostosowania systemów ochrony ludności zwrócono szczególną uwagę na:
- prewencję,
- gotowość,
- reagowanie,
- odbudowę.
Plan działania dotyczący GOZ
W marcu 2020 r. KE przedstawiła „Nowy plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy”. W planie odniesiono się do takich kwestii, jak produkcja, konsumpcja, gospodarowanie odpadami, stymulowanie rynku surowców wtórnych czy ponowne wykorzystywanie wody. Jako priorytetowe obszary wskazano surowce krytyczne, tworzywa sztuczne, odpady z budowy i rozbiórki, odpady spożywcze, biomasę i bioprodukty.
Rada ustosunkowała się do planu w konkluzjach pt. „Ku ekologicznej odbudowie opartej na obiegu zamkniętym” z 17.12.2020 r. Zwróciła w nich także uwagę na rolę GOZ w zapewnianiu ekologicznej odbudowy po pandemii Covid-19. Plan jest jednym z najważniejszych elementów Europejskiego Zielonego Ładu i określa kompleksowe ramy działań, których celem jest przyspieszenie przejścia na „model regeneracyjnego wzrostu”, który w znacznym stopniu przyczyni się do osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 r Konkluzje mają dostarczyć kompleksowych wytycznych politycznych dla działań przedstawionych w planie.
Plan zawiera propozycje około działań dotyczących projektowania zrównoważonych produktów, obiegu zamkniętego w procesach produkcyjnych oraz wzmocnienia pozycji konsumentów i podmiotów udzielających zamówień publicznych. Działania będą dotyczyć sektorów takich jak elektronika i informatyka, baterie, opakowania, tworzywa sztuczne, wyroby włókiennicze, budownictwo i budynki oraz żywność. Oprócz tego przewidziano zmianę przepisów dotyczących odpadów.
Emisje przemysłowe
Najważniejszym unijnym aktem prawnym dotyczącym emisji przemysłowych jest dyrektywa o emisjach przemysłowych. Głównym celem dyrektywy jest przyczynienie się do ochrony ekosystemów i ludzkiego zdrowia. Jest to akt regulujący kwestie związane z zapobieganiem zanieczyszczeniom pochodzącym z dużych zakładów przemysłowych, w tym zakładów chowu zwierząt oraz o ograniczaniu takich zanieczyszczeń.
W dniu 12.4.2024 r. Rada przyjęła zmiany w dyrektywie o emisjach przemysłowych (IED) oraz w rozporządzeniu o utworzeniu portalu dotyczącego emisji przemysłowych (IEP). Podkreślono, że UE powinna odgrywać wiodącą rolę w globalnych działaniach na rzecz klimatu, w tym dzięki osiągnięciu celu, jakim jest neutralność klimatyczna UE najpóźniej do 2050 r. zgodnie z porozumieniem paryskim. Celem nowych regulacji jest zapewnienie lepszej ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska dzięki ograniczeniu szkodliwych emisji z instalacji przemysłowych, promowanie efektywności energetycznej, dekarbonizacji oraz GOZ.
Unijni prawodawcy stanęli na stanowisku, że aby wspierać GOZ, konkluzje dotyczące BAT (najlepsze dostępne techniki) powinny obejmować:
- wiążące poziomy efektywności środowiskowej powiązane z najlepszymi dostępnymi technikami, oraz
- orientacyjne poziomy efektywności środowiskowej powiązane z nowymi technikami
− w odniesieniu do poszczególnych procesów, które mają podobne cechy (np. nośniki energii, surowce, jednostki produkcyjne i produkty końcowe) i wysoki stopień jednorodności w całej Unii. Konkluzje dotyczące BAT powinny również obejmować orientacyjne wskaźniki referencyjne dla innych przypadków, które należy uwzględnić w systemach zarządzania środowiskowego, jeżeli efektywność środowiskowa w dużym stopniu zależy od tego, w jaki warunkach przebiegają procesy. Poziomy efektywności środowiskowej powiązane z najlepszymi dostępnymi technikami i wskaźniki referencyjne mogą obejmować:
- poziomy zużycia,
- poziomy efektywnego wykorzystania zasobów,
- poziomy ponownego użycia w odniesieniu do materiałów oraz zasobów wodnych i energetycznych,
- odpady,
- inne poziomy uzyskane w określonych warunkach odniesienia.
Poziomy efektywności środowiskowej i warunki referencyjne powinny być określone z uwzględnieniem:
- zasobów potrzebnych do przekształcenia instalacji, której celem jest ograniczenie emisji gazów cieplarnianych oraz
- zapotrzebowania na zasoby wynikające z wahań popytu w odniesieniu do konkretnych produktów (np. wahania zużycia wody).
Z kolei w konkluzjach dotyczących BAT – zdaniem prawodawców – należy określić nowe i najlepsze dostępne techniki, które operatorzy przemysłowi mogą wdrożyć, aby przekształcić instalacje w celu zapewnienia ich spójności z celem zrównoważonej, czystej i neutralnej dla klimatu GOZ.
Pakt dla czystego przemysłu – propozycje Komisji UE
W dniu 26.2.2025 r. KE przedstawiła Pakt dla czystego przemysłu. W dokumencie zaproponowano rozwiązania, które mają połączyć dekarbonizację i wzrost gospodarczy, wspierając przemysły energochłonne i czyste technologie. W dokumencie odniesiono się również do GOZ. Przykładowo, zalecono jak najszybsze wdrożenie modelu cyrkularnego w przemyśle – przede wszystkim w sektorach energochłonnych i surowcowych. Oprócz tego zadeklarowano przyjęcie nowych regulacji w zakresie recyklingu i odzysku surowców. Komisarze proponują uproszczenie przepisów dotyczących recyklingu i odzysku surowców krytycznych oraz stworzenie europejskiego systemu odzysku metali strategicznych. Planowane jest również tworzenie zachęt finansowych dla organizacji recyklingowych. Z kolei firmy, które stosują zasady GOZ będą mogły liczyć na wsparcie, m.in. na ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw produkujących produkty o wydłużonym cyklu życia (np. elektronika, którą można łatwo naprawiać i modernizować).
O Pakcie dla czystego przemysłu przeczytasz więcej na: Pakt dla czystego przemysłu − najważniejsze cele i priorytety
