Sytuacja spadkowa polskich firm rodzinnych
Firm rodzinnych jest w Polsce ponad 800 000. W najbliższych latach w ponad połowie z nich planowana jest sukcesja, ale równocześnie z szacunków Instytutu Biznesu Rodzinnego wynika, że tylko 8,1% następców deklaruje chęć poprowadzenia firmy stworzonej przez rodziców. Kiedy brakuje sukcesora albo porozumienia pomiędzy członkami rodziny, to często dochodzi do sprzedaży firmy zagranicznym inwestorom, jak można przeczytać w uzasadnieniu do projektu ustawy.
Przekazanie majątku wybranej osobie zabezpiecza sukcesję tylko w drugim pokoleniu. Z kolei w spółkach osobowych zmiana wspólnika jest możliwa tylko, gdy umowa spółki to przewiduje, a wspólnicy wyrażą na to zgodę. W polskim porządku prawnym brakowało rozwiązań, zabezpieczających przed rozdrobnieniem majątku, dzielonego między rosnącą liczbę spadkobierców.
Nowe rozwiązanie – fundacja rodzinna
Rozwiązaniem tych kłopotów ma być fundacja rodzinna. Przepisy ustawy z 26.1.2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz.U. z 2023 r. poz. 326) wejdą w życie 22 maja. „Przekazanie majątku, w tym firmy rodzinnej, fundacji rodzinnej ma chronić go przed podziałem, umożliwić jego pomnażanie, a więc także czerpanie z niego korzyści, które będzie można przeznaczyć na pokrycie kosztów utrzymania osób wskazanych przez fundatora”.
Jak działa fundacja rodzinna? Ustawodawca przy projektowaniu przepisów zaczerpnął wiele rozwiązań znanych ze spółek handlowych. Przede wszystkim ustawa stanowi, że mogą ją powołać tylko osoby fizyczne. Przed notariuszem sporządza się akt założycielski (może to zrobić jeden lub kilku fundatorów) albo testament, w którym powołuje się fundację – w tym drugim przypadku może być tylko jeden fundator.
Tworzenie fundacji rodzinnej
Moment powstania
Fundacja powstaje z chwilą sporządzenia statutu lub ogłoszenia testamentu. W tym dokumencie muszą być uregulowane co najmniej podstawowe rzeczy takie jak: nazwa, siedziba cel utworzenia fundacji czy też jej beneficjenci wraz z zakresem przysługujących im uprawnień.
Statut
Statut musi regulować podstawowe rzeczy, np. nazwę, siedzibę, cel utworzenia czy też beneficjentów fundacji wraz z zakresem przysługujących im uprawnień, a dodatkowo także będzie określał czas trwania fundacji (na czas określony lub nieokreślony), wartość funduszu założycielskiego.
Status „w organizacji”
Od momentu sporządzenia aktu założycielskiego do chwili wpisu do rejestru fundacja ma status „w organizacji” – konstrukcja znana z przepisów o spółce z o.o. czy przepisów o spółce akcyjnej. Fundacja rodzinna w organizacji będzie mogła już we własnym imieniu zarządzać posiadanym majątkiem i zapewniać jego ochronę, a nawet zaciągać zobowiązania, i występować przed sądem jako strona powodowa lub pozwana.
Warto zaznaczyć, że fundacji nie wpisuje się do Krajowego Rejestru Sądowego, jak spółek handlowych. Rejestr, w którym wyszczególnione są fundacje, będzie prowadził Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim. W zgłoszeniu trzeba będzie podać określone przez ustawę informacje oraz dołączyć do niego akt założycielski, statut, oświadczenie fundatora o wniesieniu mienia na pokrycie funduszu założycielskiego w kwocie określonej w statucie i dowód ustanowienia organów fundacji rodzinnej.
Struktura fundacji rodzinnej
Rola i zadania zarządu
Podobnie jak w spółkach prawa handlowego sprawy fundacji będzie prowadził zarząd, który będzie reprezentował ją na zewnątrz. Do obowiązków tego organu będzie m.in. zapewnienie płynności finansowej oraz wypłacalności fundacji czy też prowadzenie listy beneficjentów (zgodnie z wolą fundatora wyrażoną w statucie) i realizowanie świadczeń na ich rzecz. Świadczenia mogą przyjmować formę pieniężną, czyli wypłaty bądź też świadczenia niepieniężne takie jak np. udostępniane konkretnych nieruchomości.
Zarząd powinien również dbać o aktualność spisu mienia fundacji. w przypadku dokonania przez zarząd na rzecz beneficjenta nienależnego świadczenia, członkowie zarządu odpowiadają wobec fundacji solidarnie z beneficjentem za zwrot takiego świadczenia.
Model reprezentacji
Ustawodawca ustanowił w zarządzie fundacji łączny model reprezentacji, czyli że do ważności czynności wymagany jest podpis co najmniej dwóch członków zarządu, jednak statut fundacji może wprowadzać inne zasady w tym zakresie.
Sposób powoływania członków zarządu
Członkowie zarządu powoływani są przez fundatora, a po jego śmierci przez radę nadzorczą (jeśli została ustanowiona) lub zgromadzenie beneficjentów. Nie ma również przeszkód, aby w skład zarządu wchodzili sam fundator lub beneficjenci fundacji.
Zgromadzenie beneficjentów
Organem, którego nazwa kojarzy się ze zgromadzeniem wspólników lub walnym zgromadzeniem akcjonariuszy jest z kolei zgromadzenie beneficjentów (musi być sporządzona lista beneficjentów, a wśród nich może się znaleźć sam fundator). Co ciekawe, nie wchodzi do niego każdy beneficjent, ale jedynie ci, którym przyznano takie uprawnienie w statucie. Zgromadzenie podejmuje uchwały w ważnych sprawach, takich jak: np. zatwierdzenie rocznego sprawozdania finansowego, udzielenie absolutorium członkom organów, podział zysku albo pokrycie straty.
Rada nadzorcza – organ nadzoru
Organem nadzoru jest z kolei rada nadzorcza, której jednak nie trzeba powoływać w każdej fundacji. Obowiązkowa staje się ona dopiero, gdy liczba beneficjentów przekracza 25. Uprawnienia rady nadzorczej obejmują prawo do niezwłocznego uzyskiwania wszelkich informacji od zarządu oraz udzielanie zgód na dokonywanie przez zarząd określonych czynności, na zasadach sprecyzowanych w statucie. W szczególnie dużych fundacjach (a tylko w takich rada nadzorcza jest obowiązkowa) można wprowadzić dwustopniową kontrolę działań zarządu, czyli podjęcie określonych decyzji uzależnić od wyrażenia zgody zarówno przez radę nadzorczą jak i zgromadzenie beneficjentów.
Zadania fundacji rodzinnej
Gromadzenie majątku rodzinnego i ochrona przed jego rozdrobnieniem
Zadaniem fundacji rodzinnej jest, co można wywnioskować nawet z uzasadnienia do projektu ustawy, gromadzenie majątku rodzinnego i ochrona przed jego rozdrobnieniem. Jednak, aby istnieć fundacja sama potrzebuje majątku. Co ważne, majątek rodziny wniesiony do fundacji przestaje być majątkiem poszczególnych osób i nie można im go zwrócić (podobnie jest w przypadku wkładów w spółce kapitałowej). Beneficjenci nie są uprawnieni do poszczególnych udziałów w majątku fundacji, ale jedynie do otrzymywania od niej świadczeń.
Minimalny fundusz założycielski fundacji i majątek fundacji
Minimalny fundusz założycielski fundacji to 100 000 zł, a wartość aktywów nie powinna spadać poniżej tej wartości również w trakcie działania fundacji. Do majątku fundacji może wchodzić również mienie wnoszone przez dowolne osoby, niekoniecznie z grona członków rodziny, które nie uzyskują w ten sposób statusu fundatora, a jedynie darczyńcy.
Do majątku fundacji mogą wchodzić: akcje, udziały, instrumenty finansowe, więc może być wykorzystywana do gromadzenia pod sobą różnych podmiotów, a także prowadzenia inwestycji w papiery wartościowe lub nieruchomości. Fundacji nie obejmują ograniczenia co do konieczności posiadania statusu rolnika indywidualnego lub spełnienia niektórych innych przesłanek niezbędnych do nabycia nieruchomości rolnej na podstawie ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego.
Zamknięty katalog przedmiotowy form dozwolonej działalności gospodarczej
Początkowo ustawodawca zamierzał zakazać fundacjom prowadzenia działalności gospodarczej, jednak w toku prac nad ustawą, po sugestiach m.in. samych przedsiębiorców, zdecydowano się na sporządzenie zamkniętego katalogu przedmiotowego dozwolonej działalności. Fundacja może zatem zbywać mienie, wynajmować, wydzierżawiać lub w inny sposób je udostępniać. Może również inwestować – w udziały, akcje, papiery wartościowe, instrumenty pochodne, udzielać pożyczek (beneficjentom fundacji oraz spółkom osobowym i kapitałowym, w których fundacji uczestniczy jako wspólnik). Fundacja może nawet prowadzić gospodarstwo rolne lub gospodarkę leśną.
