Zagadnienia intertemporalne dotyczące nowych reguł przedawnienia roszczeń

Opis analizowanego problemu

Wskazaną wyżej ustawa przede wszystkim skrócone zostały terminy przedawnienia roszczeń z pierwotnych 10 letnich do 6 letnich oraz zmienione zostało zakończenie biegu niektórych terminów przedawnienia. Przepis art. 118 KC uzyskał nowe brzmienie następującej treści: „Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi sześć lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – trzy lata. Jednakże koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata”. Takie ujęcie analizowanej kwestii powoduje powstanie szeregu wątpliwości praktycznych w zakresie okresu, biegu i ukończenia terminu przedawnienia roszczeń.

Problemy związane z zagadnieniami intertemporalnymi

Przedstawione wyżej zmiany mają istotne znaczenie dla uczestników obrotu. Tym bardziej budzi zdziwienie to, jak ustawodawca uregulował zasady wejścia w życie ustawy. Uczynił to w sposób odbiegający od reguł prawidłowej legislacji. Przyjął bowiem, że skrócone terminy przedawnienia obowiązują w tzw. „starych” sprawach. Uczynił to wbrew zasadzie lex retro non agit. Zgodnie bowiem z przepisem art. 5 ust. ZmKC18: „do roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy i w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych stosuje się od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy przepisy o przedawnieniu określone w niniejszej ustawie” (art. 5 ust. 1 ZmKC18).

Ponadto ustawodawca dokonał skrócenia terminów dochodzenia roszczeń już uprzednio powstałych. Przyjął bowiem w przepisie art. 5 ust. 2 ZmKC18: „Jeżeli zgodnie z ustawą zmienianą, w brzmieniu nadanym niniejszą ustawą, termin przedawnienia jest krótszy niż według przepisów dotychczasowych, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z dniem wejścia w życie niniejszej ustawy. Jeżeli jednak przedawnienie, rozpoczęte przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, nastąpiłoby przy uwzględnieniu dotychczasowego terminu przedawnienia wcześniej, to przedawnienie następuje z upływem tego wcześniejszego terminu”.

Analiza praktyczna wybranych przypadków

Problem pierwszy: Roszczenia istniejące i nie przedawnione w dniu 9.7.2018 r., tj. w dacie wejścia w życie ustawy

W świetle powyższego roszczenia, które istniały i nie uległy przedawnieniu w dniu wejścia w życie ustawy podlegać będą nowym przepisom. Oznacza to znaczne skrócenie okresów przedawnienia roszczeń. Szczególnie niekorzystne dla wierzycieli jest rozwiązanie polegające na tym, że jeżeli nowy termin przedawnienia będzie krótszy (np. sześcioletni) niż ten dotychczasowy (dziesięcioletni), jego bieg rozpocznie się z pierwszym dniem obowiązywania przepisów. W konsekwencji sześcioletni termin przedawnienia roszczeń będzie liczony od dnia wejścia w życie ustawy, tj. od 9.7.2018 r. W skrajnym przypadku dla roszczenia wymagalnego tuż przed terminem wejścia w życie ustawy (np. w przededniu wejścia w życie ustawy, tj. w dniu 8.7.2018 r.) dojdzie do drastycznego „skrócenia” okresu przedawnienia roszczeń z dziesięciu do sześciu lat, tzn. o cztery lata, albo inaczej, aż o 40%.

Roszczenie powstałe i wymagalne w tym dniu 8.7.2018 r. uległoby przedawnieniu według dawnych regulacji po dziesięciu latach tj. w dniu 8.7.2028 r. Według regulacji nowej upływ sześcioletniego terminu nastąpi w dniu 8.7.2024 r. W tym dniu nie nastąpi jednak przedawnienie roszczeń. Datą przedawnienia będzie 31.12.2024 r. gdyż ustawodawca w nieco sztuczny sposób przyjmuje w noweli, że terminy przedawnienia dłuższe niż dwa lata będą kończyły się z końcem roku kalendarzowego, czyli w ostatnim dniu miesiąca grudnia. Takie rozwiązanie prawne doprowadzi z całą pewnością do spiętrzenia, w krótkiej jednostce czasu, działań podejmowanych przez służby prawne firm oraz przez pełnomocników zawodowych świadczących pomoc prawną na rzecz wierzycieli. Będzie to spowodowane pilną potrzebą przerwania biegu terminu przedawnienia roszczeń w dniach poprzedzających przedawnienie roszczeń. Skoro terminy przedawnienia będą upływały nie jak uprzednio we wszystkich 365 dniach roku, lecz odmiennie w ostatnim dniu roku kalendarzowego, to tradycyjny Sylwester będzie wykorzystywany w przyszłości na sporządzanie i wnoszenie powództw. Można sobie wyobrazić jak będą wyglądały ostatnie godziny pracy np. Urzędów Pocztowych ostatniego dnia roku, tuż przed ich zamknięciem. Ewidentnie niekorzystne zmiany w tym zakresie nie dotkną jedynie wierzycieli, którzy wcześniej wystąpili z czynnościami przerywającymi bieg terminów przedawnienia roszczeń.

Problem drugi: Szczególna regulacja dotycząca biegu terminu przedawnienia rozpoczętego w czasie obowiązywania dawnych przepisów, sprzed noweli 

Przedstawiona wyżej zasada stosowania przepisów nowych do stanów faktycznych i prawnych istniejących przed dniem wejściem w życie ustawy nowelizujące doznaje interesującego wyjątku. Owym wyjątkiem będzie sytuacja, gdy przedawnienie rozpoczęte w czasie obowiązywania aktualnych przepisów skończyłoby się wcześniej niż przy zastosowaniu nowych. Dla takiego przypadku ustawodawca przewidziała przedawnienie roszczeń według dotychczasowych reguł. Oznacza to, że koniec terminu przedawnienia zostanie wyznaczony tym pierwotnym terminem krótszym (dotychczasowym, starym), który nadejdzie wcześniej niż sześcioletni termin przyjęty w noweli KC. Przyjęto zatem rozwiązanie, że bieg dziesięcioletniego terminu dotychczasowego, do którego zakończenia pozostało mniej niż 6 lat będzie kontynuowany. Termin ten zakończy swój bieg wcześniej niż termin, który byłby wyznaczony datą wejścia w życie ustawy i to nawet przy uwzględnieniu znacznej różnicy tych terminów (odpowiednio 10 lat i 6 lat).

Problem trzeci: Przedawnienie roszczeń przeciwko konsumentowi 

Szczególny przepis intertemporalny zaproponowano w odniesieniu do roszczeń przysługujących przeciwko konsumentom. Roszczenia przedawnione przysługujące przeciwko konsumentowi, co do których do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy nie podniesiono zarzutu przedawnienia, podlegają z tym dniem skutkom przedawnienia określonym w nowelizacji.

Takie ujęcie zaprezentowanej kwestii oznacza, że przedawnienie roszczenia zostanie uwzględnione przez sąd z urzędu bez potrzeby zgłaszania przez konsumenta zarzutu przedawnienia roszczenia. Po wejściu w życie ustawy nowelizującej Kodeks cywilny ewentualne zaniedbania ze strony konsumenta, który nie podniósł zarzutu przedawnienia w toku postępowania zostaną w swoisty sposób konwalidowane przez sąd. Sąd pierwszej instancji działając ex officio uwzględni przedawnienie roszczenia na korzyść konsumenta. W konsekwencji oddali zgłoszone powództwo. Gdyby tego nie uczynił i zasądził od konsumenta przedawnione roszczenie to możliwe będzie poddanie jego zaniechania weryfikacji w postępowaniu apelacyjnym. Zgłoszenie tej wadliwości orzeczenia nastąpi w formie zarzutu apelacyjnego. W takim przypadku obowiązek zbadania zarzutu dotyczącego nie uwzględnienia z urzędu przedawnienia roszczenia zgłoszonego przeciwko konsumentowi przejdzie na sąd drugiej instancji. Sąd ten będzie miał, z jednej strony, obowiązek ocenić zgłoszony zarzut, a w konsekwencji oddali powództwo skierowane przeciwko konsumentowi. Uczyni to gdy podzieli słuszność zarzutu apelacyjnego, tj. gdy dojdzie do przekonania, że roszczenie skierowane przeciwko konsumentowi istotnie uległo przedawnieniu.

Problem czwarty: Przedawnienie roszczeń zgłaszanych przez konsumentów 

Z kolei do roszczeń przysługujących konsumentom powstałych przed dniem wejścia w życie nowelizacji i w tym dniu jeszcze nieprzedawnionym, których terminy przedawnienia podlegają skróceniu, stosuje się dotychczasowe terminy. Ustawodawca uznał, że zasadne jest pozostawienie dotychczasowych terminów przedawnienia roszczeń na korzyść konsumentów. Reguły intertemporalne dotyczące skracania terminów przedawnienia roszczeń z dziesięciu do sześciu lat nie dotyczą roszczeń przysługujących konsumentom przeciwko profesjonalistom. Wprowadzenie takiego wyjątku wiąże się z potrzebą zapewnienia szczególnej ochrony konsumentów (M. Chmaj, Ekspertyza prawna z dnia 7.2.2018 r. sporządzona dla Sejmu RP, http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/opinieBAS.xsp?nr=2216).

Konkluzja

Zaprezentowane wyżej regulacje zagadnień intertemporalnych zamieszczone w ustawie z 13.4.2018 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw mogą spotkać się z uzasadnionymi zarzutami: naruszenia reguły, że prawo nowe nie działa wstecz (lex retro non agit), nierównego traktowania stron, nadmiernym i, przy głębszej analizie, nieuzasadnionym faworyzowaniem konsumentów w postępowaniu cywilnym (np. poprzez uwzględnianie zarzutu przedawnienia z urzędu na korzyść konsumenta oraz przyjęcie odmiennych reguł intertemporalnych dla konsumentów jako uprawnionych do dochodzenia roszczeń i konsumentów wobec których roszczenia te zostały zgłoszone).

Dla wierzycieli takie sformułowanie przepisów intertemporalnych ma niekorzystne skutki. Roszczenie, które już istnieje, jest wymagalne i nie uległo przedawnieniu będzie podlegało przepisom znowelizowanym (wbrew zasadzie lex retro non agit). W konsekwencji skrócony zostanie okres możliwości dochodzenia roszczeń dla praw już nabytych, a jeszcze nie dochodzonych. W wielu przypadkach okres oczekiwania na wszczęcie postępowania sądowego ma swe mocne uzasadnienie. Kierowanie powództw wobec dłużników , który nie posiadają nic co można by przeznaczyć na cele egzekucyjne jest nieracjonalne. Właściwsze byłoby odczekanie stosownego okresu czasu i wystąpienie na drogę sądową wobec dłużnika, którego majątek gwarantuje możliwość uzyskania zaspokojenia. Skrócenie okresu przedawnienia wobec roszczeń wcześniej powstałych przekreśla taka możliwość, a w każdym bądź razie istotnie ogranicza.

Oznacza to, że w sytuacji, gdy roszczenie przedawniłoby się dopiero za 10 lat, przedawni się za 6 lat. Wierzyciele zwłaszcza zarządzający dużymi portfelami wierzytelności znajdzie się niekorzystnej sytuacji. „Utracą” cztery lata z dziesięciu lat jakimi pierwotnie dysponowali dla dochodzenia roszczeń. Ponadto nie będą raczej podejmowali ryzyka kierowania spraw o roszczenia przedawnione na drogę sądową, w sytuacji gdy konsument będzie uzyskiwał szczególną opiekę sądu w postaci uwzględniania przedawnienia z urzędu. Na wierzycieli nałożony został obowiązek zamieszczania w pozwie daty wymagalności roszczenia. Taka informacja stanowiąca obligatoryjny element pozwu powoli w łatwy sposób ustalić dłużnikowi oraz sądowi działającemu ex officio czy roszczenie nie uległo już przedawnieniu.

Korzystanie przez dłużnika z takich nowych regulacji przedawnienie roszczeń będzie postrzegane przez wierzycieli jako „niesprawiedliwe”. Ustawodawca stwarza bowiem dłużnikom wiele skutecznych rozwiązań prawnych uwalniających dłużnika od obowiązku spełnienia świadczenia. Ostatecznie gdyby przyszło wybierać, to szczególna troską ustawodawcy powinien zostać otoczony wierzyciel, nie zaś jego dłużnik. Tymczasem instytucja przedawnienia stanowi dla wierzyciela przeszkodę uniemożliwiającą dochodzenie przysługujących mu roszczeń.

Z drugiej jednak strony, skrócenie okresów przedawnienia co do zasady ogranicza albo nawet eliminuje, problemy dowodowe wynikające z upływu długich terminów. Wraz z upływem czasu sąd traci możliwość ustalenia prawdy z wykorzystaniem takich środków dowodowych jak zeznania świadka, u którego zaciera się pamięć o zdarzeniach z odległej przeszłości czy traci się możliwość przeprowadzenia dowodu z oględzin, a często i z dowodu z opinii biegłego, gdy oględziny byłyby połączone z opinią dotycząca śladów pozostawionych na przedmiocie oględzin.

Ograniczenie wymiaru terminów przedawnienia roszczeń może doprowadzić do ograniczenia obowiązków sądu. Sprawy sprzed sześciu lat (a nie sprzed dziesięciu, jak uprzednio) jako przedawnione nie będą kierowane do sądów. Sprzyja temu obowiązek oznaczenia terminu wymagalności roszczenia w pozwie. W przypadku rozpoznawania spraw ze stosunkowo niedługim okresem jaki upłynął od terminu wymagalności roszczenia problemy dowodowe mogą być mniejsze, a przez to zwiększa się szansa poznania przez sąd prawdy. W konsekwencji istotnie maleje ryzyko wydania orzeczenia niezgodnego z prawem (orzeczenia niesłusznego), które wywołałoby szkodę strony postępowania. W konsekwencji ograniczone zostaje niebezpieczeństwo skutecznego wystąpienia ze skargą o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia i odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa.

Zdaniem Sądu Najwyższego ideą, która uzasadnia instytucję przedawnienia w prawie cywilnym, jest niewiara w możliwość ustalenia rzeczywistego staniu rzeczy po upływie dłuższego czasu od zaistnienia zdarzeń, które go spowodowały (wyrok SN z 10.1.2001 r., I CKN 988/00). Ustawodawca mocno podkreślił ten argument w uzasadnieniu projektu ustawy.

Autor jest radcą prawnym