Weksel zabezpieczający kredyt konsumencki

Stan faktyczny

Na podstawie umowy polska spółka akcyjna P.C. przyznała kredyt konsumencki M. W. Umowa zawierała warunek zobowiązujący M. W. do wystawienia weksla własnego celem zabezpieczenia roszczeń P.C. wynikających z tej umowy. Zwrot tej pożyczki był zagwarantowany podpisanym przez M. W. wekslem własnym, którego wysokość nie została określona. W następstwie braku spłaty pożyczki P.C. poinformował, że weksel został wypełniony na kwotę odpowiadającą pozostałej należności i wystąpił do sądu o wydanie przeciwko M. W. nakazu zapłaty na wskazaną na wekslu kwotę. P.C. załączył do pozwu weksel właściwie wypełniony i podpisany oraz wypowiedzenie umowy pożyczki.

Pytanie prejudycjalne 

Poprzez pytanie prejudycjalne Sąd Rejonowy w Siemianowicach Śląskich zmierzał do ustalenia, czy art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z 5.4.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on przepisom krajowym, zezwalającym na wydanie nakazu zapłaty opartego na wekslu zwykłym jeśli chodzi o jego formę, który gwarantuje wierzytelność powstałą z umowy o kredyt konsumencki, w przypadku gdy sąd rozpoznający pozew o wydanie nakazu zapłaty nie jest uprawniony do zbadania potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków tej umowy?

Stanowisko Trybunału Sprawiedliwości

Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich

Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 państwa członkowskie powinny przewidzieć, że nieuczciwe warunki istniejące w umowie konsumenckiej zawartej przez przedsiębiorcę nie będą wiązać konsumentów na warunkach określonych w prawie krajowym. Zważywszy na charakter i znaczenie ochrony konsumentów, będących w słabszej pozycji wobec przedsiębiorców, przepisy dyrektywy 93/13 zobowiązują państwa członkowskie do zapewnienia stosownych i skutecznych środków mających na celu zapobieganie stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami (wyrok Gutiérrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, pkt 56). Trybunał wskazał, że w tym celu do sądu krajowego należy wyłącznie i jedynie wykluczenie stosowania nieuczciwego warunku umownego, tak aby nie mógł on wywoływać wiążącego skutku wobec konsumenta, przy czym sąd nie jest uprawniony do zmiany treści tego warunku.

Obowiązki sądu krajowego

Zgodnie z orzecznictwem TS sąd krajowy jest zobowiązany do zbadania z urzędu, czy dane warunki umowy wchodzące w zakres stosowania dyrektywy 93/13 mają nieuczciwy charakter, a także do tego, aby dokonawszy takiego badania, zniwelować brak równowagi między konsumentem a przedsiębiorcą, o ile ten sąd posiada niezbędne ku temu informacje dotyczące stanu prawnego i faktycznego (wyroki: Radlinger i Radlingerová, C‑377/14, pkt 52). Trybunał uściślił, że te reguły obowiązują również w odniesieniu do postępowania w sprawie nakazu zapłaty. Skuteczna ochrona praw przyznanych konsumentowi w dyrektywie 93/13 mogłaby zostać zagwarantowana jedynie pod warunkiem, aby krajowe prawo procesowe umożliwiało kontrolę z urzędu potencjalnie nieuczciwych warunków odnośnej umowy (wyrok Finanmadrid EFC, C‑49/14, pkt 46).

Sąd odsyłający uściślił, że jego kontrola w trakcie pierwszej fazy postępowania w sprawie nakazu zapłaty jest ograniczona do samego stosunku wekslowego i nie może dotyczyć samej umowy. Ponadto wskazywał, że nie posiada wiedzy o wszystkich elementach stanu faktycznego i prawnego wynikających z przedmiotowej umowy pożyczki. W ocenie TS w tych okolicznościach sąd krajowy nie jest w stanie zbadać potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków tej umowy tak długo, jak długo nie posiada w tym celu wiedzy o wszystkich elementach stanu faktycznego i prawnego.

Z art. 486 § 1 KPC wynika, że kompetencja sędziego przewodniczącego do wyznaczenia terminu rozprawy, na zasadzie odstępstwa od zasady, według której zgodnie z art. 484 ¹ KPC rozpoznanie sprawy następuje na posiedzeniu niejawnym, uzależnione jest od spełnienia przesłanki, iż brak jest „podstaw do wydania nakazu zapłaty”. Tymczasem według stanowiska sądu odsyłającego taka przesłanka nie jest spełniona w postępowaniu głównym. Ponadto, z art. 485 § 2 KPC wynika, iż w trakcie pierwszej fazy postępowania jego właściwość jest ograniczona do badania prawidłowości formalnej weksla. Sąd uściślił, że w tym postępowaniu weksel jest ważny.

Trybunał wskazał, że to do sądu odsyłającego należy zbadanie, czy przepis, taki jak art. 486 § 1 KPC, może w danym przypadku stanowić ramy pozwalające na przeprowadzenie z urzędu oceny odnośnie przestrzegania obowiązków wynikających z tej dyrektywy 93/13. Sąd odsyłający stwierdził, że badanie stosunku prawnego wynikającego z umowy o kredyt konsumencki ma miejsce wyłącznie w przypadku, gdy konsument wniesie zarzuty wobec nakazu zapłaty. Trybunał stwierdził, że chociaż postępowanie przed sądem odsyłającym dotyczy tylko jego pierwszej fazy, to jednak postępowanie to należy postrzegać jako całość obejmującą zarówno pierwszą, jak i – będącej jej następstwem – drugą fazę. Z orzecznictwa TS wynika, że każdy przypadek, w którym powstaje pytanie, czy krajowy przepis proceduralny uniemożliwia lub utrudnia zbytnio stosowanie unijnego prawa, należy rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w ramach procedury przed różnymi sądami krajowymi, jej przebiegu i jej cech szczególnych (wyrok Radlinger i Radlingerová, pkt 50). Trybunał wskazał, że po wszczęciu drugiej fazy postępowania, tj. jeśli konsument wniesie zarzuty wobec nakazu zapłaty, sąd może dysponować informacjami dotyczącymi okoliczności faktycznych i prawnych niezbędnymi do zbadania z urzędu potencjalnie nieuczciwego charakteru warunku umowy wchodzącej w zakres stosowania dyrektywy 93/13. Zasadniczo unijne prawo nie harmonizuje procedur stosowanych w odniesieniu do badania potencjalnie nieuczciwego charakteru warunku umowy. Te procedury należą do zakresu prawa krajowego państw członkowskich, pod warunkiem, że nie są nie są mniej korzystne niż w przypadku podobnych spraw podlegających prawu krajowemu ( zasada równoważności) oraz że przewidują prawo do skutecznego środka prawnego, takiego jak ten przewidziany w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (wyrok Sziber, C‑483/16, pkt 35). W kwestii zasady równoważności TS stwierdził, że rozpatrywane przepisy KPC są z nią zgodne. Odnosząc się do prawa do skutecznego środka prawnego TS uznał, że wynikający z art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 obowiązek przewidzenia środków proceduralnych pozwalających na zapewnienie przestrzegania praw, jakie podmioty wywodzą z tej dyrektywy, odpowiada ustanowionemu również w art. 47 Karty wymogowi prawa do skutecznego środka prawnego. Prawo to powinno obowiązywać zarówno w odniesieniu do wyznaczenia sądów właściwych w przedmiocie rozpoznawania powództw wnoszonych na podstawie prawa UE, jak i w odniesieniu do określenia zasad proceduralnych dotyczących takich powództw (wyrok Sziber, pkt 49 i przytoczone tam orzecznictwo). Rzecznik generalna podkreśliła, że w celu ustalenia, czy sporne postępowanie jest niezgodne z prawem do skutecznego środka prawnego, sąd odsyłający musi ustalić, czy przewidziane w KPC zasady proceduralne w zakresie wniesienia zarzutów nie prowadzą do powstania znacznego ryzyka, iż zainteresowani konsumenci ich nie wniosą (pkt 77 opinii). Wśród odpowiednich i efektywnych środków gwarantujących konsumentom prawo do skutecznego środka prawnego musi znaleźć się możliwość wytoczenia powództwa lub wniesienia zarzutów w racjonalnych warunkach proceduralnych, w ten sposób, aby korzystanie z przyznanych konsumentom praw nie było obwarowane warunkami, w szczególności terminem lub kosztami, które ograniczałyby korzystanie z praw gwarantowanych w dyrektywie 93/13 (wyrok Radlinger i Radlingerová, pkt 46).

Zgodnie z art. 491 i nast. KPC pozwanemu w pierwszej fazie postępowania przysługuje prawo podważenia nakazu zapłaty, ale wykonanie tego prawa jest uzależnione od spełnienia restrykcyjnych przesłanek. Z art. 491 § 1 KPC wynika, że termin do wniesienia zarzutów wynosi dwa tygodnie, a zgodnie z art. 493 § 1 KPC, w piśmie zawierającym zarzuty pozwany powinien wskazać, czy zaskarża nakaz w całości, czy w części, przedstawić zarzuty, pod rygorem niedopuszczalności tego pisma, oraz okoliczności faktyczne i dowody. Rzecznik generalna wskazała, że te środki procesowe w ramach tak krótkiego terminu powodują znaczne ryzyko, że konsument nie wniesie zarzutów albo że będą one niedopuszczalne (pkt 79 opinii). Ponadto, z art. 19 ust. 4 KSCU wynika, że w razie wniesienia zarzutów wobec nakazu zapłaty pozwany musi uiścić trzy czwarte części opłaty sądowej. Rzecznik generalna podkreśliła, że koszty w takiej wysokości zniechęcają konsumenta do wniesienia zarzutów (pkt 80 opinii). Wobec powyższego TS stwierdził, iż istnieje ryzyko, że zainteresowani konsumenci nie wniosą wymaganych zarzutów – ze względu na przewidziany bardzo krótki termin, bądź mogą być zniechęceni do podejmowania obrony ze względu na koszty generowane przez postępowanie sądowe w stosunku do kwoty kwestionowanego długu, albo nie znają lub nie rozumieją zakresu swoich praw, lub też na ograniczoną treść pozwu o wydanie nakazu zapłaty wniesionego przez przedsiębiorcę, a zatem niepełny charakter informacji, którymi dysponują (wyrok Finanmadrid EFC, pkt 52).

Trybunał orzekł, że art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on przepisom krajowym, takim jak te będące przedmiotem postępowania głównego, pozwalającym na wydanie nakazu zapłaty opartego na wekslu własnym, który stanowi gwarancję wierzytelności powstałej z umowy kredytu konsumenckiego, w sytuacji gdy sąd rozpoznający pozew o wydanie nakazu zapłaty nie jest uprawniony do zbadania potencjalnie nieuczciwego charakteru warunków tej umowy, jeżeli sposób wykonania prawa do wniesienia zarzutów od takiego nakazu nie pozwala na zapewnienie przestrzegania praw, które konsument opiera na tej dyrektywie.

Autorka jest doktorem nauk prawnych, ekspertem ds. prawa gospodarczego, WPiA UKSW w Warszawie