Umowa dowodowa- prawo wyłączenia korzystania z określonych środków dowodowych w projekcie noweli KPC

Obecnie obowiązująca regulacja dotycząca tzw. umów dowodowych

Obecnie postępowanie dowodowe jest uregulowane z wykorzystaniem przepisów co do zasady bezwzględnie obowiązujących (cogentnych). Nie jest obecnie dopuszczalne zawieranie przez strony jakichkolwiek klauzul umownych dotyczących postępowania dowodowego. W szczególności nie przewidziano prawa strony do rezygnacji z określonych środków dowodowych. Wyjątkowo może wystąpić umowa mająca za przedmiot wskazanie biegłego wg. umowy stron – tzw. umowa na biegłego, jako umowa procesowa. Postępowanie dowodowe jest obecnie uregulowane z poszanowaniem zasady bezpośredniości. Ustawodawca wymaga, aby postępowanie toczyło się przed sądem orzekającym w sprawie.

Umowa dowodowa wg projektu noweli KPC

Sytuacja ta ulegnie zmianie w przypadku uchwalenia zmian zaproponowanych ww. projektem, bowiem przywraca się skreślone na mocy art.1 pkt 46) ustawy z 16.9.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz.1381) postępowanie odrębne w sprawach gospodarczych. Przedmiotowe postępowanie prowadzone będzie w sprawach pomiędzy przedsiębiorcami w związku z prowadzoną przez nich działalnością gospodarczą. W uregulowaniach dotyczących tego właśnie postępowania, a ściślej w projektowanym nowym przepisie art. 479⁹⁶ § 1 KPC przewidziane zostało, że „strony mogą się umówić o wyłączenie pewnego rodzaju dowodów, w szczególności z zeznań świadków lub z opinii biegłych, w sprawie z określonego stosunku prawnego powstałego na podstawie umowy (umowa dowodowa)”. Definicja legalna umowy procesowej przewiduje zwiększenie uprawnień procesowych stron tego postępowania w ramach zasady dyspozycji formalnej. Zapewnia przedsiębiorcom prawo zadysponowania o wyłączeniu pewnego rodzaju dowodów, na podstawie zawartej umowy dowodowej. Należy domniemywać, że katalog dopuszczalnych prawem wyłączeń obejmuje wszystkie rodzaje środków dowodowych, a nie tylko dowody nazwane. Wprawdzie ustawodawca wymienia tylko dwa środki dowodowe, ale wykładnia przedmiotowego przepisu poprzez zastosowanie określenia „w szczególności” pozwala na wnioskowanie, że katalog ten nie ma charakteru zamkniętego. W związku z tym zakresem rezygnacji przez strony z określonych środków dowodowych można będzie objąć również dowody o charakterze nienazwanym, w szczególności te spośród dowodów, do których zastosowanie znajdzie przepis art. 309 KPC.

W analizowanym projekcie (art. 479⁹⁶ § 2 KPC) przewiduje się, że umowa dowodowa wymaga zachowania firmy pisemnej (na piśmie) pod rygorem nieważności albo formy ustnej przed sądem. Przewidziano także swoistą klauzulę salvatoryjną, według której w przypadku wątpliwości uważa się, że umowa późniejsza utrzymuje w mocy te postanowienia umowy wcześniejszej, które da się z nią pogodzić. Wykluczono wprost możliwość zawierania umowy dowodowej pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. W przypadku naruszenia tego zakazu projektodawca przyjmuje, że cała umowa dowodowa jest nieważna. Jednocześnie z zarzutu nieważności lub bezskuteczności umowy dowodowej będzie można korzystać jedynie w ściśle określonym czasie. Zarzut ten będzie można zgłosić ustnie lub pisemnie najpóźniej na posiedzeniu, na którym powołano się na umowę, a jeśli uczyniono to w piśmie procesowym – najpóźniej w następnym piśmie procesowym albo na najbliższym posiedzeniu. Na straży stosowania przyjętych w umowie dowodowej reguł stał będzie sąd. Stosownie bowiem do projektowanego przepisu art. 479⁹⁶§ 6 KPC: „sąd nie dopuści z urzędu dowodu wyłączonego umową, chyba że zobowiązuje go do tego przepis szczególny”.

Skutki wprowadzenia projektowanych zmian

Tego rodzaju rozwiązanie prawne, jakim jest umowa dowodowa, przy wykorzystaniu silniejszej pozycji jednej ze stron stosunku cywilnoprawnego, w skrajnym przypadku może doprowadzić do wykluczenia prawa korzystania z wszystkich, albo w co bardziej znaczących środków dowodowych. Taki efekt wprowadzenia umowy dowodowej do polskiego prawa byłby niepożądany. Z tej przyczyny ustawodawca proponuje, aby (proponowany art. 479⁹⁶ § 5 KPC) objęcie umową dowodową środka dowodowego przeprowadzonego przed sądem przed jej zawarciem nie pozbawiało go mocy dowodowej. Ponadto według projektowanego przepisu art. 479⁹⁶ § 7 KPC: „fakty, które miałyby zostać wykazane dowodami wyłączonymi przez umowę, sąd może ustalić na podstawie twierdzeń stron, biorąc pod uwagę całokształt okoliczności sprawy. Jeżeli ustalenia wymaga rozmiar należnego świadczenia, przepis art. 322 stosuje się odpowiednio”.

Po dokonaniu analizy proponowanej zmiany niepokoić może zupełny brak kontroli sądu nad treścią umowy dowodowej. Umowa ta może bowiem zawierać postanowienia niekorzystne dla jednej ze stron. Ustawodawca powinien przyznać takiej stronie prawo korzystania z instytucji dotyczących skutków wad oświadczeń woli (braku świadomości, błędu, podstępu etc.) dla ograniczenia niekorzystnych skutków, jakie jednak może wywołać umowa dowodowa, zawarta w warunkach braku równorzędności stron.

Autorka jest doktorem habilitowanym, prof. nadzw. Uniwersytetu Wrocławskiego