Orzeczenie wydane w trybie prejudycjalnym dotyczyło wykładni art. 56 i 63 Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE z 26.20.2012, C 326, dalej jako TFUE) oraz art. 4 ust. 1, art. 17 i art. 24 pkt 1 oraz art. 25 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z 12.12.2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. UE z 20.12.2012 r., L 351).

Wniosek złożony został w ramach sporu między Anicą Milivojević (zamieszkała w Chorwacji) a Raiffeisenbank St. Stefan-Jagerberg-Wolfsberg eGen, (zwanym dalej „Raiffeisenbank”), spółką prawa austriackiego. A. Milivojević wytoczyła bankowi powództwo o stwierdzenie nieważności umowy kredytu zawartego z Raiffeisenbank oraz aktu notarialnego ustanawiającego hipotekę tytułem zabezpieczenia wierzytelności powstałej z tej umowy, jak również wykreślenia wpisu tego zabezpieczenia w księdze wieczystej.

Stan faktyczny

A. Milivojević 5.1.2007 r. zawarła przez pośrednika z Raiffeisenbank umowę kredytu na sumę 47 tys. EUR. Umowa kredytu zawierała klauzulę przyznającą jurysdykcję zamienną na rzecz albo sądów austriackich, albo sądów miejsca zamieszkania dłużnika. Kredyt przeznaczyła w części na prywatne wydatki, a w części na rozbudowę i remont domu, a z dochodów za jego wynajęcie planowała spłacać pożyczkę.

23.4.2015 r. A. Milivojević skierowała do sądu odsyłającego Općinski sud u Rijeci – Stalna služba u Rabu (sąd rejonowy w Rijece – stały ośrodek zamiejscowy w Rabie, Chorwacja) pozew przeciwko Raiffeisenbank z żądaniem stwierdzenia nieważności umowy kredytu, jak również aktu notarialnego dotyczącego ustanowienia hipoteki tytułem zabezpieczenia wierzytelności powstałej z tej umowy oraz wykreślenia tego zabezpieczenia z księgi wieczystej nieruchomości. Argumentując swój pozew A. Milivojević odwołała się do art. 322 ust. 1 chorwackiej ustawy o zobowiązaniach cywilnoprawnych, zgodnie z którym umowa niezgodna z konstytucją Republiki Chorwacji, bezwzględnie obowiązującymi przepisami lub z dobrymi obyczajami jest nieważna.

W toku postępowania sąd rejonowy w Rijece ustalił, że Raiffeisenbank był „nieuprawnionym kredytodawcą” w rozumieniu art. 2 ustawy o nieważności umów kredytu z elementem zagranicznym, czyli kredytodawcą z siedzibą w innym państwie członkowskim, który nie posiadał należytego, wydanego przez Hrvatska narodna banka (chorwacki bank centralny), zezwolenia do udzielania kredytów w Chorwacji. Ponadto sąd przyznał, że sporna pozostała kwestia miejsca zawarcia umowy. Raiffeisenbank utrzymywał, że umowa kredytu została zawarta w Austrii, A. Milivojević natomiast twierdziła, że została zawarta w Chorwacji.

Rozprawę w powyższej sprawie zamknięto 3.1.2017 r. Została ona jednak otwarta ponownie 10.8.2017 r. w związku z wejściem w życie ustawy z 14.7.2017. o nieważności umów kredytu z elementem zagranicznym. Zdaniem sądu rejonowego w Rijece „jeżeli zostanie wykazane, że przedmiotowa umowa została zawarta w Chorwacji, można stwierdzić jej nieważność na podstawie tych przepisów, biorąc pod uwagę ich stosowanie z mocą wsteczną”.

Stan prawny

W związku z powyższym sąd rejonowy w Rijece stanął na stanowisku, że ustawa o nieważności umów kredytu z elementem zagranicznym może być niezgodna z art. 56 i 63 TFUE „w zakresie, w jakim uważa, że przepisy te mogą wpłynąć na swobodę świadczenia usług finansowych przez Raiffeisenbank”.

Ponadto sąd rejonowy w Rijece orzekł, że „w ramach sporów w przedmiocie nieważności umów kredytu zawartych między skarżącymi chorwackimi osobami fizycznymi (konsumentami) a zagranicznymi osobami prawnymi (bankami), w których rozstrzygana jest kwestia jurysdykcji po dniu 1.7.2013 r., właściwość sądów chorwackich jest zawsze ta, którą określa się na podstawie art. 16 rozporządzenia Wspólnot Europejskich nr 44/2001 z dnia 22.12.2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.Urz. UE z 2001 r., L 12) i art. 17 rozporządzenia 1215/2012”.

Sąd orzekł również, że mimo iż zawieranie umów kredytu z elementem zagranicznym było zabronione zagranicznym instytucjom bankowym, które nie posiadały wymaganego zezwolenia na świadczenie takich usług w Republice Chorwacji, umowy takie nie są jednak nieważne. Sąd stanął na stanowisku, że „taka konsekwencja nie została przewidziana ani w ustawie o bankach, ani w ustawie o instytucjach kredytowych przed dniem 30.9.2015 r., tj. dniem obowiązywania tej konsekwencji”.

W toku postępowania sąd rejonowy w Rijece wyraził także wątpliwość, co do swojej międzynarodowej właściwości do rozpoznawania omawianej sprawy, w związku z przepisami rozporządzenia 1215/2012. Przede wszystkim sąd wyraził wątpliwość, co do zgodności art. 8 ustawy o nieważności umów kredytu z elementem zagranicznym z przepisami o jurysdykcji ustanowionymi przez rozporządzenie nr 1215/2012. Sąd rejonowy w Rijece wyraził także swoje wątpliwości na temat tego, czy „w świetle orzecznictwa Trybunału sprawiedliwości Unii Europejskiej, w szczególności wyroków z 3.7.1997 r. (sprawa Benincasa, C‑269/95) oraz z 20.1.2005 r. (sprawa Gruber, C‑464/01), przedmiotową umowę można by zakwalifikować jako »umowę zawartą z konsumentem« oraz czy postępowanie przed sądem krajowym mieści się w zakresie wyłącznej jurysdykcji w dziedzinie praw rzeczowych na nieruchomościach, o których mowa w art. 24 pkt 1 tego rozporządzenia”.

W związku z powyższym sąd rejonowy w Rijece postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z pytaniami prejudycjalnymi.

Po pierwsze, sąd rejonowy w Rijece zwrócił się do TSUE z pytaniem, czy art. 56 i 63 TFUE należy interpretować w ten sposób, że są z nimi sprzeczne przepisy ustawy o nieważności umów kredytu z elementem zagranicznym zawartych w Chorwacji z nieuprawnionym kredytodawcą. Sąd zwrócił w szczególności uwagę na przepisy art. 10 tej ustawy, na podstawie których „umowy kredytu i inne czynności prawne, które są ich konsekwencją lub są oparte na umowie kredytu, zawarte między dłużnikiem a nieuprawnionym kredytodawcą uznaje się za nieważne – również wtedy, gdy zostały zawarte przed wejściem w życie tej ustawy – od chwili ich zawarcia z tym skutkiem, że każda ze stron umowy powinna zwrócić drugiej stronie to, co otrzymała na podstawie nieważnej umowy, a jeżeli nie jest to możliwe lub zwrotowi sprzeciwia się charakter spełnionego świadczenia, należy wypłacić odpowiednią kwotę pieniężną według cen z chwili wydania orzeczenia przez sąd?”. TSUE orzekł w tym wypadku, że art. 56 TFUE stoi na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, takiemu jak rozpatrywane w omawianej sprawie.

Po drugie, sąd zadał pytanie, czy rozporządzenie 1215/2012, a w szczególności jego art. 4 ust. 1 i art. 25 należy interpretować w ten sposób, że są z nimi sprzeczne przepisy art. 8 ust. 1 i 2 ustawy o nieważności umów kredytu z elementem zagranicznym, które „stanowią, że w sporach powstałych w związku z umową kredytu z elementem zagranicznym w rozumieniu tej ustawy dłużnik może wytoczyć powództwo przeciwko nieuprawnionemu kredytodawcy bądź przed sądami państwa, w którym nieuprawniony kredytodawca ma siedzibę, bądź, niezależnie od siedziby nieuprawnionego kredytodawcy, przed sądami miejsca, gdzie dłużnik ma miejsce zamieszkania lub siedzibę oraz że nieuprawniony kredytodawca w rozumieniu tej ustawy może wytoczyć powództwo przeciwko dłużnikowi wyłącznie przed sądami państwa, w którym dłużnik ma miejsce zamieszkania lub siedzibę?”. W tym wypadku TSUE również orzekł, że wspomniane przepisy rozporządzenia 1215/2012 stoją na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, takiemu jak rozpatrywane w omawianej sprawie.

Po trzecie, sąd rejonowy w Rijece postawił TSUE pytanie o to, czy w omawianej sprawie doszło do zawarcia umowy konsumenckiej rozumieniu art. 17 ust. 1 rozporządzenia 1215/2012, w sytuacji, gdy kredytobiorca jest osobą fizyczna, która zawarła umowę kredytu na inwestycje mieszkaniowe w celu prowadzenia działalności w zakresie zakwaterowania poprzez oferowanie usług noclegowych turystom w prywatnym domu? TSUE orzekł w tym zakresie, że „dłużnika, który zawarł umowę kredytu w celu przeprowadzenia prac remontowych na nieruchomości, która jest jego miejscem zamieszkania, w szczególności mając zamiar świadczyć tam turystyczne usługi noclegowe, nie można uznać za »konsumenta« w rozumieniu tego przepisu, chyba że zważywszy na kontekst operacji w ujęciu ogólnym, dla której umowa ta została zawarta, wykazuje ona związek z tą działalnością zawodową do tego stopnia, iż jest oczywiste, że umowa ta realizuje zasadniczo cele prywatne, co powinien sprawdzić sąd odsyłający”.

Po czwarte, sąd ten skierował do TSUE pytanie prejudycjalne dotyczącego tego, czy „przepis art. 24 pkt 1 rozporządzenia 1215/2012 należy interpretować w ten sposób, że sądy Republiki Chorwacji mają jurysdykcję w postępowaniu w sprawie stwierdzenia nieważności umowy kredytu, oświadczenia o zabezpieczeniu oraz w sprawie wykreślenia zabezpieczenia z księgi wieczystej, jeżeli zabezpieczenie roszczeń z umowy kredytu zostało ustanowione na nieruchomościach dłużnika położonych w Republice Chorwacji?”. Odnosząc się do tego pytania TSUE orzekł, że „powództwo w sprawach, których przedmiotem są prawa rzeczowe na nieruchomościach w przywołanego przepisu rozporządzenia 1215/2012 stanowi powództwo mające na celu wykreślenie z księgi wieczystej hipoteki obciążającej nieruchomość, natomiast nie wchodzi w zakres tego pojęcia powództwo o stwierdzenie nieważności umowy kredytu i aktu notarialnego dotyczącego ustanowienia hipoteki dla zabezpieczenia wierzytelności powstałej z tej umowy”.