Urlop wypoczynkowy przysługujący w danym roku kalendarzowym powinien być wykorzystany przez pracownika w tym samym roku (art. 161 KP). Jeśli to nie nastąpi, staje się urlopem zaległym (wyjątek: cztery dni urlopu na żądanie, przysługujące na mocy art. 1672 KP). Wtedy, pracodawca powinien go udzielić najpóźniej do 30 września następnego roku kalendarzowego (art. 168 KP).
RADA 1: Właściwa kolejność urlopów
Nie ma przepisów, które wskazywałyby kolejność udzielania urlopów, gdy pracownik jednocześnie ma prawo do bieżącego i zaległego. O tym, że najpierw musi być wykorzystywany urlop zaległy, a potem bieżący rozstrzygnął Sąd Najwyższy w wyroku z 9.5.2013 r. (II PK 199/12). Przyjął, że udzielanie urlopu w następnym roku kalendarzowym jest wyjątkiem od reguły korzystania z urlopów na bieżąco, w związku z czym ma pierwszeństwo zgodnie z regułą z mniejszego na większe (a minori ad maius). Uznał także, że taki wniosek płynie z przedawnienia urlopu, które powoduje, że gdyby przyjąć odmienną wykładnię kompensata niewykorzystanego urlopu mogłaby nie być pełna.
Sąd Najwyższy zauważył ponadto, że nawet gdyby pracodawca kierował się określoną praktyką (zwyczajem) lub na podstawie indywidualnego zarządzenia wymagał, aby pracownicy w pierwszej kolejności korzystali z urlopu bieżącego, a dopiero potem z zaległego, działałby wbrew przepisom o urlopach wypoczynkowych. Udzielanie zaległych urlopów należy bowiem do jego obowiązków i nie może być uzależnione od jego woli (wyrok SN z 12.8.2004 r., III PK 32/04, MoPr 2004/9/230).
RADA 2: Plan urlopów
Urlop zaległy powinien być udzielany w takim samym trybie, co urlop bieżący. Oznacza to, że termin jego wykorzystania pracodawca powinien zapisać w planie urlopów na dany rok kalendarzowy, biorąc pod uwagę wnioski pracowników i konieczność zapewnienia normalnego roku pracy. A jeśli nie ma obowiązku sporządzania takiego planu, ustala termin bezpośrednio z pracownikiem (art. 163 § 1–2 KP). W obu przypadkach czas realizacji urlopu ma przypadać przed 30 września. Pierwszy dzień urlopowy może jednak zaczynać się właśnie od tej daty, jeśli w tym dniu pracownik – zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy – ma wykonywać pracę. Może więc być tak, że dokładnie 30.9.2019 r. (poniedziałek) pracownik rozpocznie całość lub część niewykorzystanego wcześniej urlopu wypoczynkowego za 2018 r.
Pracownikom, którzy będą się uchylać od współpracy przy określaniu terminu wykorzystania zaległego urlopu, pracodawca może zagrozić zastosowaniem kar porządkowych (art. 108 KP). Może też samodzielnie go wyznaczyć.
RADA 3: Decyzja pracodawcy
O udzieleniu zaległego urlopu wypoczynkowego (podobnie jak bieżącego) do 30 września następnego roku za rok poprzedni decyduje pracodawca. Naruszenie przez niego tego obowiązku nie uprawnia pracownika do rozpoczęcia wypoczynku bez zgody pracodawcy (wyrok SN z 5.12.2000 r., I PKN 121/00, OSNAPiUS 2002/15/353). Pracownik, który samowolnie uda się na urlop zaległy, dopuści się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych (wyrok SN z 16.12.2008 r., I PK 88/08, OSNAPiUS 2010/11–12/137). Nieobecność w takim przypadku będzie usprawiedliwiona tylko wtedy, gdy pracodawca odmawiając udzielenia urlopu zaległego nie podał żadnych szczególnych okoliczności uzasadniających tę decyzję (wyrok SN z 7.11.2013 r., SNO 29/13).
Z drugiej strony, jeśli pracownik będzie się uchylał od pójścia na zaległy urlop, pracodawca może go do tego zmusić. Zastosowanie art. 168 KP przez pracodawcę nie wymaga zgody pracownika (wyrok SN z 24.1.2006 r., I PK 124/05, OSNP 2006/23–24/354).
RADA 4: Skutki przekroczenia terminu
Pracownik nie traci prawa do zaległego urlopu za poprzedni rok, jeżeli go nie wykorzysta do 30 września roku następnego. Przedawnienie tego prawa nastąpi dopiero po trzech latach od dnia jego wymagalności (art. 291 § 1 KP), czyli np. 30.9.2022 r. w przypadku urlopu niewykorzystanego za 2018 r. Do tego czasu pracownik ma prawo żądać jego udzielenia, a pracodawca musi to żądanie spełnić.
Nie udzielając zaległego urlopu wypoczynkowego do 30 września pracodawca może narazić się na odpowiedzialność wykroczeniową. W przypadku kwalifikacji takiego zachowania jako wykroczenia, grozi za to grzywna od 1 000 do 30 000 zł (art. 281 § 1 pkt 2 KP).
W razie ustania zatrudnienia za niewykorzystany i nieprzedawniony urlop wypoczynkowy, którego pracownik nie był w stanie zrealizować w naturze, należy mu się ekwiwalent pieniężny (art. 171 KP). Dniem wymagalności ekwiwalentu jest dzień rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy, od którego zaczyna biec trzyletni termin przedawnienia (wyrok SN z 29.3.2001 r., I PKN 336/00, OSNAPiUS 2003/1/14).